Popularne dziś pojęcie zrównoważonego rozwoju nie jest wymysłem XXI wieku. Zostało wprowadzone już w wieku XVII przez ekonomistę Hansa Carla von Carlowitza (1645–1714) i pierwotnie oznaczało konkretny sposób gospodarowania lasem, który zakładał wycinkę tylko takiej liczby drzew, która jest w stanie wyrosnąć w miejscu wycinki na nowo, aby las miał możliwość odbudowania się i nigdy nie został zniszczony do końca. A dziś?
Czym jest zrównoważony rozwój?
Obecnie zrównoważonym rozwojem nazywa się ideę harmonijnego rozwoju społeczno-ekonomicznego skupiającą się na dbałości o środowisko naturalne i umożliwiającą pogodzenie dwóch, wydawałoby się wykluczających się, dążeń: rozwoju gospodarczego oraz dbania o środowisko naturalne.
Celem zrównoważonego rozwoju jest więc pewien balans pomiędzy gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem naturalnym – osiągnięcie stanu, w którym żaden z tych elementów nie zagraża pozostałym.
Z tego wynika, że zrównoważony rozwój opiera się na:
- potrzebach – dążeniu do zaspokojenia ludzkich potrzeb, od tych najbardziej podstawowych, do nieco bardziej wygórowanych
- ograniczeniach w zaspokajaniu tych potrzeb, czyli stałej kontroli nad tym, czy rozwój jednej z potrzeb nie wpływa negatywnie na rozwój innej.
Diagram przedstawia możliwości zrównoważonego rozwoju. Jest to sześć współzależnych zdolności koniecznych do skutecznego dążenia do zrównoważonego rozwoju:
- zdolność do mierzenia postępu w kierunku zrównoważonego rozwoju,
- zdolność do promowania sprawiedliwości w ramach pokoleń i pomiędzy nimi,
- zdolność do przystosowania się do wstrząsów i niespodzianek,
- zdolność do przekształcania systemu na bardziej zrównoważone ścieżki rozwoju,
- zdolność do łączenia wiedzy z działaniami na rzecz zrównoważonego rozwoju,
- zdolność do opracowywania rozwiązań w zakresie zarządzania, które pozwalają ludziom współpracować.
Podsumowując: zrównoważony rozwój to łączenie kompetencji, umiejętność szukania skutecznych rozwiązań i myślenie sięgające poza działania wpisane w ramy projektu – inaczej mówiąc projektowanie rozwiązań, które nie kończą się wraz z rozliczeniem projektu, ale realnie przyczyniają się do poprawy sytuacji czy to w turystyce, czy jakiejkolwiek innej dziedzinie.
Turystyka a zrównoważony rozwój
Turystyka jako jedna z najdynamiczniej rozwijających się gałęzi światowej gospodarki ma wyjątkowy wpływ na rozwój miast oraz regionów, które coraz częściej borykają się ze zjawiskiem overtourismu (przesycenia turystami, które szkodzi zarówno środowisku, jak i mieszkańcom). Zagrożeniom tym starają się przeciwdziałać poprzez różnorodne inicjatywy takie jak:
- systemy certyfikacji obiektów i produktów spełniających zasady zrównoważonego rozwoju (np. Green Key, Błękitna Flaga, Ecolabel, Green Globe, Green Destination, Blisko Natury)
- określenie bezpiecznych poziomów pojemności turystycznej (wprowadzanie limitów i ograniczeń w ruchu turystycznym)
- kampanie na rzecz zmiany szkodliwych dla środowiska i kultury zachowań turystów
- tworzenie produktów i usług zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju
- umożliwienie lokalnym społecznościom decydowania o profilu turystycznym miejsca i włączenie ich w rozwój gospodarki turystycznej.
Szczególnym rodzajem regionów turystycznych są tereny pogranicza, w tym pogranicze polsko-słowackie, których kapitał stanowi współistnienie świata przyrody na równi ze wszystkimi aspektami kulturotwórczej działalności mieszkańców graniczących ze sobą krajów.
Konwencja Karpacka
Jednym z pierwszych przykładów międzynarodowej pracy na rzecz ochrony i zrównoważonego rozwoju regionu pogranicza jest Konwencja Karpacka podpisana przez siedem państw regionu karpackiego (Republikę Czeską, Rzeczpospolitą Polską, Rumunię, Republikę Serbii, Republikę Słowacką, Ukrainę i Węgry), które zobowiązały się do prowadzenia polityki zmierzającej do poprawy jakości życia mieszkańców regionu przy jednoczesnym wzmocnieniu obszarów gospodarczych i trosce o ochronę cennego środowiska przyrodniczego.
Spośród wielu inicjatyw wpisujących się w ideę zrównoważonego rozwoju obszarów pogranicza polsko-słowackiego warto wymienić:
- Interreg Polska-Słowacja – długoletni program dofinansowujący działania bazujące na współpracy polsko-słowackiej zgrupowane w trzech modułach tematycznych (ochrona i rozwój dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego obszaru pogranicza, zrównoważony transport transgraniczny i rozwój edukacji transgranicznej i uczenia się przez całe życie)
- Euroregion Karpacki – działania w dziedzinie turystyki, kultury, ekologii, nauki i edukacji (m.in. EtnoCarpathia)
- Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej TATRY –
- Euroregion Tatry
- GreenFilmTourism – inicjatywa na rzecz promocji i zrównoważonego rozwoju filmowego dziedzictwa obszaru polsko-słowackiego pogranicza, która ma na celu wykorzystanie, promocję i rozwój filmowego dziedzictwa kulturowego obszaru pogranicza, zwiększenie jego atrakcyjności turystycznej i wypracowanie rozwiązań sprzyjających rozwojowi produkcji filmowej przyjaznej środowisku.
Zrównoważony rozwój w turystyce – przykłady
Rosnące zapotrzebowanie turystów na ofertę wpisującą się w aktualne ważne trendy kulturowe, jakimi niewątpliwie są działania proekologiczne łączące inicjatywy turystyczne z inicjatywami na rzecz ochrony klimatu, zaowocowało wieloma przedsięwzięciami wychodzącymi naprzeciw tym potrzebom. Dobrymi praktykami są na przykład:
- Tatrzańska Kolej Elektryczna (tzw. elektriczka) – umożliwiająca przewóz dużej liczby pasażerów i ekologiczny wymiar transportu
- Rewitalizacja historycznej leśnej linii kolejowej Nová Bystrica–Vychylovka oraz kolejki Oravská Lesná
- Szlak wokół Tatr – ponad 250 km profesjonalnie przygotowanych dla rowerzystów, narciarzy i biegaczy tras po polskiej i słowackiej stronie gór; bogata strona internetowa; szeroko zarysowany pejzaż kulturowy pogranicza [Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej TATRY, finansowane z Interregu]
- Babia Góra Trails – kompleks 20 km górskich tras rowerowych wraz z infrastrukturą towarzyszącą
- Wędrowanie bez plecaka – szlaki piesze pogranicza
- Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie” (MBR VK) ogłoszony w latach 1992-93 przez UNESCO w ramach programu „Człowiek i biosfera” stanowi unikalne bogactwo o znaczeniu światowym. Znajdują się tu największe w Europie kompleksy rodzimych lasów bukowych i wschodniokarpackich łąk górskich – połonin. Umowa dwustronna została podpisana przez dwa kraje, Słowację i Polskę. W październiku 1998 r. do części słowacko-polskiej dołączono terytorium sąsiedniej Ukrainy. To pierwszy na świecie trójstronny rezerwat biosfery i drugi co do wielkości rezerwat biosfery w Europie: na 208 089 ha jest 6 dużych obszarów chronionych (część polska zajmuje 52,25%, słowacka 19,59%, a ukraińska 28,16%).
- Projekt Karpackie niebo / Karpatské nebo – oprócz wyposażenia szkół regiony w sprzęt astronomiczny stworzono listę miejsc dogodnych do prowadzenia obserwacji astronomicznych, w których to miejscach jest jeszcze ciemne niebo. W dzisiejszych czasach tzw. ciemne niebo jest rzadkością – na większości terytorium niebo jest zanieczyszczone sztucznym oświetleniem, które znacznie utrudnia obserwacje astronomiczne. W ramach projektu na Słowacji powstał więc Park Ciemnego Nieba „Połoniny” (Park tmavej oblohy Poloniny), który pozwala na obserwację m.in. takich zjawisk jak światło zodiakalne czy przeciwblask, bardzo rzadko już dostrzegane w innych częściach Europy. Obecnie na świecie znajduje się ok. 20 parków ciemnego nieba.
- Park Ciemnego Nieba w Bieszczadach Zachodnich (Park Gwiezdnego Nieba) – jest również drugim tego typu parkiem w Polsce, po utworzonym w 2009 roku Izerskim Parku Ciemnego Nieba. Na południu PGN „Bieszczady” sąsiaduje ze słowackim Parkiem Ciemnego Nieba Połoniny (utworzony w grudniu 2010).
- Szlak Kultury Wołoskiej jest szlakiem dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego związanego z tradycjami wołoskimi w Karpatach. Szlak ma charakter międzynarodowy i prowadzi wzdłuż całego łuku Karpat, podążając śladami wędrówek i osadnictwa wołoskiego oraz łącząc miejsca o żywych tradycjach pasterskich. Na turystów czeka wiele atrakcji!
Jak wspierać zrównoważony rozwój?
Najbardziej efektywnym sposobem wsparcia idei zrównoważonego rozwoju, zarówno obszarów pogranicza, jak i innych, jest działanie na rzecz stworzenia atrakcyjnej oferty turystyki wpisującej się w ideę turystyki ekologicznej (tzw. ekoturystyki zwanej też czasem „turystyką łagodną”) wykorzystującej autentyczne zasoby regionu. Wspinaczki wysokogórskie, spływy kajakami/pontonami/tratwami, rajdy i wycieczki konne, warsztaty tradycyjnej kuchni i ziołolecznictwa, spotkania z ornitologami, birdwatching, nauka rozpoznawania różnych gatunków grzybów czy coraz popularniejsze sesje terapeutyczne w lesie (tzw. kąpiele leśne) to trendy nowoczesnej turystyki, która nie tylko przynosi regionom korzyści finansowe, ale także pracuje na to, by naturalny produkt turystyczny był dostępny także dla kolejnych pokoleń turystów.
Paulina Kowalczyk